Wielka nierządnica

I przyszedł jeden z siedmiu aniołów, którzy mieli siedem czasz, i odezwał się do mnie, mówiąc mi: Chodź, pokażę ci sąd nad wielką nierządnicą, która siedzi nad wieloma wodami – Obj. 17:1.

Przynajmniej od czasów Dantego nazwa wielkiej nierządnicy z Księgi Objawienia wykorzystywana jest jako obraźliwa etykieta przyklejana różnym religijnym adwersarzom. Dla niektórych chrześcijan taką symboliczną kobietą uprawiającą nierząd z królami ziemi była Jerozolima, dla renesansowych reformatorów chrześcijaństwa wielką nierządnicą był papieski Rzym. Dla nowszych radykalnych ruchów religijnych jest nią już całe instytucjonalne chrześcijaństwo. Czy rzeczywiście wizja Jana jest aż tak pojemna, by zmieścić wszystkie te przyporządkowania?

Większościowe wyznania chrześcijańskie, z natury rzeczy niezainteresowane zwalczaniem instytucjonalnego chrześcijaństwa, skłaniają się przeważnie do niematerialnych interpretacji wizji o wielkiej nierządnicy. Augustyn z Hippony słusznie utożsamiał tę wizyjną kobietę z Babilonem i pisał: „Babilon [od Babel] oznacza zamieszanie, Jerozolima to wizja pokoju. (...) Dwie miłości tworzą dwa miasta: miłość Boża buduje Jerozolimę, a umiłowanie świata – Babilon” (Augustyn,Wykład Psalmu 65). Odbywa się to oczywiście w sferze ducha. Niezależnie jednak od duchowego znaczenia tej wizji, dla Jana i jemu współczesnych wielka nierządnica siedząca nad wieloma wodami mogła być łatwo rozpoznawalnym symbolem czegoś, co znali i co bez trudu umieli zidentyfikować.

W poprzedzającej wizji wylania siódmej czaszy gniewu pojawia się zapowiedź wręczenia Babilonowi kielicha wina zapalczywości Bożego gniewu (Obj. 16:19). W języku proroczym oznacza to Boży wyrok i wynikającą z niego karę (Psalm 75:9; Izaj. 51:17,22; Jer. 25:15-17,25; Ezech. 23:33; Hab. 2:16; Obj. 14:10). Logicznym wydaje się więc, że kolejne dwie wizje zawierają szczegółowy opis tego sądu i wykonania wyroku. Tym bardziej że wizję tę przekazuje Janowi jeden z aniołów wylewających czasze gniewu, zapowiadając ją dodatkowo słowami „pokażę ci sąd”.

Wielka nierządnica utożsamiona jest w opisie z Babilonem: Na jej czole wypisane było imię: Tajemnica, wielki Babilon (Obj. 17:5). Jest to językowo o tyle intuicyjne, że zarówno po hebrajsku, jak i po grecku, inaczej niż po polsku, miasta są zawsze rodzaju żeńskiego. To dlatego również Tyr był kobietą (Izaj. 23:15-17). Po polsku Jerozolima, Niniwa, Sodoma czy Samaria (proroczo nazywane kobietami) są rodzaju żeńskiego, ale Babilon już nie. Jednak po grecku i hebrajsku Babilon, podobnie jak Rzym, jest „kobietą”.

W czasach Jana potęga rzeczywistego mezopotamskiego miasta o nazwie Babilon była już tylko wspomnieniem historycznym. Nawet jeśli jeszcze ono istniało jako niewielka osada, nie działo się w nim nic ważnego. A już z pewnością nie było stolicą imperium, o którym można było powiedzieć, że ma władzę nad królami ziemi. W pierwszym wieku nowej, chrześcijańskiej ery było tylko jedno miasto na świecie, które w warstwie literalnej w pełni mogło odpowiadać opisowi przedstawionemu w wizji o nierządnicy – był nim Rzym.

Nierządnicą jest wielkie miasto – Kobieta, którą zobaczyłeś, to wielkie miasto (Obj. 17:18). Ocenia się, że za czasów Jana Rzym mógł liczyć około miliona mieszkańców i był nie tylko największym miastem starożytności, ale także największym miastem Europy aż do XIX w.

Miasto położone jest na siedmiu wzgórzach – Siedem głów to siedem gór, na których siedzi kobieta (Obj. 17:9). Choć o wielu miastach mówi się, że zbudowane są na siedmiu wzgórzach, to jednak w tamtym czasie było tylko jedno wielkie miasto, które odpowiadało temu określeniu. Rzym został założony w 753 r. p.n.e. na wzgórzu Palatynu. Sąsiadował jednak z osadami wniesionymi na pobliskich wzgórzach o nazwach: Awentyn, Kapitol, Kwirynał, Wiminał, Eskwilin i Celius. W miarę rozwoju miasta osady zaczęły ze sobą współpracować, a doliny między nimi zostały osuszone i zamienione na rynki. W IV w. p.n.e. Servius Tullius wzniósł mury otaczające wszystkie siedem osad i w ten sposób ukonstytuował zjednoczenie miasta na siedmiu wzgórzach. Kilka wieków później powstał Konstantynopol, który na wzór Rzymu również został wzniesiony na siedmiu wzgórzach.

Siedem wzgórz Rzymu (źródło: Wikipedia, משיחי CC BY-SA 3.0)

Niewiasta siedzi nad wieloma wodami, którymi są tłumy, ludy, narody, języki – Wody, które widziałeś, nad którymi siedzi nierządnica, to ludy, tłumy, narody i języki (Obj. 17:15). W skład Cesarstwa Rzymskiego w I w. n.e. wchodziło blisko pięćdziesiąt prowincji, obejmujących co najmniej tyle samo plemion, ludów i narodów posługujących się siedmioma głównymi grupami językowymi (łacina, greka, aramejski, koptyjski, punicki, celtycki, germański) w dziesiątkach odmian i narzeczy, wyznających najprzeróżniejsze religie i reprezentujących rozmaite kultury (gr. ochlos, tłumy, zob. odc. 109). Wydaje się, że od czasów Rzymu nigdy nie stworzono jednolitej administracji obejmującej społeczeństwo o tak bardzo wielokulturowym charakterze.

Ma władzę nad królami ziemi – ...to wielkie miasto, które króluje nad królami ziemi (Obj. 17:18). Za czasów Jana był tylko jeden ośrodek władzy na całej ziemi, który miał panowanie nad lokalnymi królami. Ustanawiał ich i obalał, udzielał wsparcia lub zwalczał. Jeśli ich władza była niewygodna, całkowicie usuwał i ustanawiał w prowincji bezpośredni nadzór przedstawiciela imperium. Takim miastem mającym władzę nad królami ziemi był Rzym.

Na czole ma napis: Babilon – A na jej czole wypisane było imię: Tajemnica, wielki Babilon, matka nierządnic i obrzydliwości ziemi (Obj. 17:5). Dla Żyda z czasów powstania Księgi Objawienia skojarzenie Rzymu z Babilonem było oczywiste. Babilończycy zburzyli świątynię Salomona i zniewolili naród na siedemdziesiąt lat. Rzymianie w 70 r. n.e. zdobyli i spustoszyli Jerozolimę wraz ze świątynią Heroda. Setki tysięcy mieszkańców Judei zostało zabitych lub sprzedanych do niewoli. Słowo „tajemnica” zwraca zapewne uwagę czytelnika na fakt, że nazwa „Babilon” jest symboliczna. Rzym był wzorem dla wielu miast, które rozwijały się według tego samego modelu. Nierząd oznaczał praktykowanie wielobóstwa, które było dla Żydów, a potem również chrześcijan, obrzydliwością. Wystarczy wspomnieć uczucia Pawła, gdy po raz pierwszy odwiedził Ateny (Dzieje Ap. 17:16). Nierząd uprawiają z Rzymem królowie ziemi (Obj. 17:2), a mieszkańcy ziemi upili się winem jej nierządu. Wielobóstwo i tolerancja religijna były elementem polityki cesarstwa. Sprzyjały mu wszystkie miasta, które chciały się rozwijać. Nietolerowane były jedynie religie wrogie innym, czyli nietolerancyjne, wśród nich judaizm i chrześcijaństwo. O chrześcijanach Swetoniusz pisze w 121 r. n.e. jako o „ludziach wyznających nowy i bezbożny [występny, szkodliwy] zabobon” (genus hominum superstitionis novae ac maleficae, Żywot Nerona). Religia żydowska była tolerowana do czasów powstania żydowskiego. Po 70 r. również była zakazywana, a jej praktykowanie karane. Wielobóstwo pozwalało jednak uznawać wszelkie inne bóstwa czczone przez różne narody zamieszkujące Cesarstwo.

Dosiada siedmiogłowej i dziesięciorożnej bestii – I zobaczyłem kobietę siedzącą na szkarłatnej bestii pełnej imion bluźnierstwa, mającej siedem głów i dziesięć rogów (Obj. 17:3). Odwołanie do siedmiogłowej i dziesięciorożnej bestii opisanej w wizji o smoku i dwóch bestiach również wywołuje skojarzenie nierządnicy z Rzymem. W wizji proroka Daniela o czterech zwierzętach (Dan. 7) czwartą, niezidentyfikowaną w tamtym czasie (V w. p.n.e.) bestią był sukcesor Babilonu, Persji i Grecji (Macedonii). Z historii wiadomo, że rolę tę odegrało Imperium Rzymskie, które kolejno obaliło ostatnich władców helleńskich, zintegrowało ich kulturę i objęło swym panowaniem wszystkie ich terytoria. Jeśli czwartą, szkarłatną i bluźnierczą bestią jest Imperium Rzymskie, to dosiadane jest ono przez miasto Rzym, w którym zlokalizowane zostały wszystkie centralne urzędy i które czerpało niewyobrażalne zyski z panowania nad ogromnymi terytoriami basenu Morza Śródziemnego.

Jest pijana krwią świętych i świadków Jezusa – I zobaczyłem kobietę pijaną krwią świętych i krwią męczenników [świadków] Jezusa (Obj. 17:6). Historycy wyrażają różne opinie co do tego, jak szeroki zakres miały prześladowania chrześcijan w I w. n.e. za czasów Nerona oraz Domicjana. Prawdopodobnie znacznie mniejszy niż przekazuje to chrześcijańska tradycja. Nikt jednak nie zaprzecza, że miały miejsce. Nawet jeśli kwestionowane jest w tej sprawie świadectwo Tacyta, to nikt nie podaje w wątpliwość zapisu u Swetonisza, który potwierdza, że chrześcijanie byli karani za czasów Nerona. Być może do złej sławy Rzymu przyczyniło się również okrucieństwo wojny żydowskiej. Ofiarami represji Domicjana za czasów Jana padali podobno również chrześcijanie, którzy nie godzili się na składanie przysięgi lojalności cesarzowi. To wszystko może uzasadniać wzmiankę, że Rzym jako nierządnica upijał się krwią świętych i świadków Jezusa.

Rzym, zarówno jako miasto, jak i imperium, miał wiele faz istnienia. W pewnych formach przetrwał aż do nowożytnych czasów. Być może opis nierządnicy dotyczy nie tylko Rzymu takiego, jaki był znany Janowi i ówczesnym chrześcijanom, gdyż anioł unosi Jana w duchu na jakąś pustynię, a nierządnica dosiada bestii, której już nie ma (Obj. 17:8). Niemniej jednak skojarzenia wywoływane wyżej wymienionymi siedmioma cechami kierują uwagę czytelnika na Rzym. To on był ówczesnym „Babilonem” i jako taki zasługiwał na karę, która miała zostać wymierzona w czasie wylewania siódmej czaszy gniewu Bożego.

Najważniejsze pojęcia i zagadnienia

1. Wizja o sądzie nierządnicy ukazuje winę, potępienie i karę wielkiego miasta o symbolicznej nazwie Babilon.
2. „Babilonem” czasów Jana było, wedle wszystkich elementów opisu, miasto Rzym „siedzące” na bestii Rzymskiego Imperium.
3. Sąd tak opisanego Rzymu odbywa się w czasach, kiedy rzeczywiste miasto Rzym nie odgrywa już takiej roli, za jaką zostaje osądzone.

W następnym odcinku: Przeniesienie w duchu – czyli miraż na pustyni

Cykl: Spacery z Janem po wyspie Patmos - spis wszystkich odcinków