Poezja hebrajska

Wstęp, czyli o czym dzisiaj

Tym razem chcę omówić środki stylistyczne w starohebrajskiej poezji biblijnej. Biorąc pod uwagę, że jest to poezja stara, ale i pochodząca z innego kręgu kulturowego, trzeba się z nią trochę zaznajomić i zrozumieć czym się różni od poezji europejskiej, którą znamy i poprzez jej pryzmat oceniamy teksty innych kultur. Być może wielu z was zna poezję starohebrajską, analizowało ją, rozumie i czuje ten hebrajski „klimat”. Ale, na przykład, dla mnie informacje, które przeczytałam w kilku książkach były zupełnie nowe i pozwoliły mi bardziej zachwycić się Biblią. Więc liczę, że was nie zanudzę :-P.

Przed dawką wiedzy – parę uwag

Poezja bardzo traci przez tłumaczenie i w języku polskim nie brzmi tak pięknie, jak w hebrajskim (jest fajna strona, na której można posłuchać melorecytacji hebrajskiego Psałterza, ale o tym potem). Z drugiej strony my, fascynaci Biblii, jesteśmy przyzwyczajeni do pewnych środków stylistycznych, ale co ciekawe, często nie widzimy w tych środkach artyzmu. By to zmienić, chcę wam pokazać, co dla Żydów jest piękne w poezji – czyli głównie w Psałterzu, ale nie tylko.

No właśnie, nie tylko. Kiedy myślimy o poezji w Biblii, to najszybciej nasuwa nam się Księga Psalmów, ale tak naprawdę, prawie jedna trzecia Biblii ma formę poetycką! Całe księgi napisane artystycznie: Księga Psalmów, Księga Przysłów, Księga Koheleta, Lamentacje i Pieśń nad Pieśniami. A i w niektórych księgach narracyjnych rozrzucone są obszerne poetyckie fragmenty – głównie w proroctwach (poza ich początkami i zakończeniami) oraz w Księdze Hioba. Także i w innych księgach pojawiają się mniejsze formy poetyckie, takie jak poemat, pieśń itd. (Poemat o Stworzeniu, Pieśń Miriam, Pieśń Debory, żałobna Pieśń Dawida po stracie syna).

Hebrajskie środki artystyczne

Rym

Gdy myślimy o poezji, to chyba pierwsze co przychodzi nam na myśl to rym. Natomiast Żydzi raczej go nie używali w poezji biblijnej, a gdy im się zdarzyło, to rymy nie odgrywały żadnej roli.

Podział na strofy

Co do tego środka, w poezji hebrajskiej nie ma reguły. Podział można przeprowadzić po analizie treści.

Paralelizm

W Biblii występują często zwroty oparte o podobny schemat co poniższe:

Bramy podnieście swe głowy! Powstańcie, wrota odwieczne! (Ps. 24:7)
Pan podtrzymuje pokornych, bezbożnych zaś poniża do ziemi (Ps. 147:6)
Jak łania pragnie źródlanej wody, tak ja pragnę Ciebie, Boże (Ps. 42:2)
Pan mocny i potężny. Pan potężny w boju! (Ps. 24:8)
Rzeki podnoszą, o Panie, rzeki szum podnoszą, rzeki podnoszą swe fale (Ps. 93:3)

Są to paralelizmy. Paralelizm jest właściwością poezji hebrajskiej, jak i poezji innych ludów Bliskiego Wschodu. Środek ten polega na podziale wiersza na dwa (lub trzy) człony, które pozostają w ścisłym związku formalno-treściowym. Inaczej mówiąc jest to zestawienie dwóch fragmentów tekstu (w tym wypadku wersów), które ma na celu pokazanie podobieństwa członów w treści lub budowie, albo wręcz przeciwnie – przeciwieństwa. W Biblii wyróżniamy kilka rodzajów paralelizmu: synonimiczny, antytetyczny, syntetyczny i klimatyczny. Już tłumaczę na podstawie wcześniej podanych przykładów. Paralelizm syntetyczny to taki, którego pierwszy wers daje nam pewną informację, a drugi ją uzupełnia (patrz Ps. 42:2). Paralelizm antytetyczny to taki, w którym drugi wers jest przeciwstawieniem pierwszego – wersy kontrastują ze sobą (patrz Ps. 147:6). Paralelizm synonimiczny przekazuje w pierwszym i drugim wersie podobną (lub tę samą) informację, lecz ubraną w inne słowa (patrz Ps. 24:8). Paralelizm klimaktyczny (klimaks – gradacja, stopniowanie) jest podobny do synonimicznego (podobna treść obu wersów). W tym paralelizmie, w drugim wersie powtarzane są słowa i wyrażenia z pierwszego oraz dodane są nowe treści, co daje efekt gradacji. Możliwy jest też paralelizm łączący trzy wersy (patrz Ps. 93:3).

Abecedariusz

Jest to odmiana akrostychu^*, w której każdy wers zaczyna się od kolejnej litery alfabetu. Abecedariusze oprócz wartości artystycznej, pełniły głównie funkcję mnemotechniczną – ułatwiającą zapamiętywanie tekstu. (Po wynalezieniu druku, przestały mieć tę funkcję). W Biblii abecedariusze występują w Księdze Psalmów (Psalmy: 9-10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, 145) oraz, co ciekawe, w innych Księgach - Pochwała Kobiety w Księdze Przysłów (Przysł. 31:10-31) oraz prawie cała Księga Lamentacji – każdy rozdział (oprócz ostatniego) to akrostych alfabetyczny. A ostatni rozdział składa się z 22 wersów (czyli tylu, ile jest liter hebrajskiego alfabetu) i być może był szkicem, do kolejnego abecedariusza.

Bogata warstwa brzmieniowa

W Biblii pojawiają się liczne środki artystyczne, w których uwypuklona została warstwa brzmieniowa (np. aliteracje, asonancje, konsonancje, paranomazje, paronimie). Prostszymi do zlokalizowania są liczne powtórzenia, np. Ps. 150, w którym można usłyszeć^* piękną, melodyczną wręcz całość, a to za sprawą powtórzeń tego samego rdzenia (הַלְלוּ hall^elû) na początku każdego wersu. Pierwsza i ostatnia linijka to הַלְלוּ-יָהּ hall^elű Jāh (chwalcie Pana), a dziewięć pozostałych wersów zaczyna się od wezwania הַלְלוּהוּ hall^elûhû (chwalcie Go) oraz jeden od הַלְלוּ-אֵל hall^elû el (chwalcie Boga).

Przy warstwie fonicznej można by jeszcze powiedzieć o rytmie, lecz jest to temat dość sporny. Z takiej przyczyny, że hebrajski jest językiem spółgłoskowym i jego intonację i stronę dźwiękową znamy tylko z tradycji, której spisywanie zostało ukończone przez rabinów dopiero w X wieku po Chrystusie. Stawia to pod znakiem zapytania tezę o niezmienionym kształcie brzmienia Biblii od czasu jej powstania. Jednak niektórzy badacze twierdzą, że w rytmie były ważne akcentowane i nieakcentowane sylaby (a nie jak np. w greckiej poezji sylaby długie i krótkie). Mogło chodzić o stosunek sylab akcentowanych i nieakcentowanych, lub tylko o liczbę sylab akcentowanych.

Inne

Oprócz wyżej omówionych występują też środki takie jak: elipsa, zmiana szyku wyrazów, inkluzja, uogólnienie, porównanie, metafora, hiperbola i inne. Nie omówiłam ich, gdyż nasza rodzima poezja korzysta z podobnych środków, a chciałam się skupić na różnicach w poetykach polskiej i hebrajskiej. Jeśli kogoś interesuje, to skrótowe omówienie tych środków można znaleźć tutaj.

Pytanie pod rozważanie

Po tym trochę zawiłym wywodzie, chcę was zapytać, czy takie informacje wpływają na wasz odbiór Biblii? Jeśli tak, to jak?