Marcin Luter - Saska Reformacja

Kontynuacja tekstu: „Oręż, którym walczymy”

Klęska 1525 roku ograniczyła działalność Lutra do elektorskiej Saksonii. Oczywiście, wpływ jego sięgał daleko poza granice saskiego elektoratu, ale tylko tam mógł teraz swą pracę prowadzić osobiście. Sprzyjał mu nowy elektor Jan Stały, chociaż nie był on władcą na miarę swego starszego brata, zmarłego księcia Fryderyka Mądrego.

Luter wizytował parafie – częstokroć znajdował je, zwłaszcza na prowincji, w stanie opłakanym; zainicjował rozwój szkolnictwa, ustanowił porządek nabożeństw, wydał Duży i Mały Katechizm, Postyllę Kościelną i Domową (tym mianem określano zbiory kazań), sam wygłaszał kazania kilka razy w tygodniu, ciągle też intensywnie pracował nad przekładem Biblii. Zbudował w Saksonii nowy kościół ewangelicki, który stawał się wzorcem dla innych kościołów protestanckich, w miarę, jak luteranizm rozprzestrzeniał się na obszarze Niemiec. W krajach rządzonych przez katolickich władców reforma trafiła na opór. 1 lipca 1523 roku w Brukseli spalono na stosie dwóch mnichów-augustianów, głoszących nauki Lutra. Jan Esch i Henryk Voes byli pierwszymi, którzy położyli życie dla sprawy reformacji.^* Wieść o nich dotarła do Wittenbergii – Luter przepowiedział proroczo: „Ma być jeszcze gorzej. Amen.”^**

Wbrew prześladowaniom, zasieg reformacji stopniowo się zwiększał. Saksonia oficjalnie stała się protestancka dopiero w 1539 roku, faktycznie – o wiele wcześniej; Hesja w 1527 roku, Wirtembergia w 1536, Brandenburgia w 1539, Meklemburgia w 1549. Osobliwym zrządzeniem losu, pierwszym luterańskim krajem Europy było jednak – nieoczekiwanie - dawne państwo Zakonu Krzyżackiego, leżące poza granicami Niemiec, a od chwili swego powstania toczące nieustanne wojny z Polską. Ostatni wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern, spokrewniony z elektorem brandenburskim Joachimem I, a przy tym siostrzeniec króla polskiego Zygmunta Starego, zdecydował się przejść na luteranizm i przekształcił dawne państwo zakonne w dziedziczne księstwo świeckie. Utracił przy tym poparcie cesarza Niemiec i popadł w niełaskę u papieża, został więc – dla przeciwwagi – lennikiem króla polskiego. Hołd, który złożył Albrecht Hohenzollern swemu opiekunowi Zygmuntowi Staremu na rynku w Krakowie w 1525 roku, był de facto pierwszym w Europie uznaniem luteranina za legalnego władcę. Albrecht zaprowadził w księstwie pruskim reformę kościoła, a w swej stolicy w Królewcu założył uniwersytet, który stał się w XVI stuleciu żywym ośrodkiem polskiego ruchu umysłowego i religijnego; z hojnego mecenatu księcia Albrechta korzystał min. Jan Kochanowski. W Królewcu ukazał się pierwszy drukowany Nowy Testament po polsku, przełożony przez Stanisława Murzynowskiego, a wydany w 1551-52 roku staraniem Jana Seklucjana (kolejne wydania w 1553, 54 i 55 roku). Aż do czasu wydania Biblii Gdańskiej w 1632 roku był to bardzo ceniony przekład Nowego Testamentu.^***

W 1534 roku na sejmie w Trzebiatowie stany Księstwa Pomorskiego (ziemie lenne cesarstwa niemieckiego, rządzone przez słowiańską dynastię Gryfitów) z woli książąt pomorskich Barnima IX Pobożnego i Filipa I również przyjęły luterańską reformę Kościoła. Pozyskał ich Jan Bugenhagen, przyjaciel i powiernik Lutra, rodem z Wolina. Był on rektorem szkoły w Trzebiatowie, żarliwym stronnikiem reformacji i jej krzewicielem na Pomorzu oraz w Danii, skąd trafiła ona na Półwysep Skandynawski - do Szwecji i Norwegii. W Trzebiatowie zachowała się gotycka kaplica, w której podpisano akt zaprowadzenia reformacji. W muzeum w Szczecinie obejrzeć można gobelin, zwany oponą Croy'a; przedstawia on książąt saskich i pomorskich, wśród nich – elektorów Fryderyka Mądrego i Jana Stałego, oraz księcia Barnima Pobożnego i jego bratanka Filipa I. Z kazalnicy naucza Marcin Luter; w głębi zaś, za dostojnymi panami, stoi Bugenhagen. Szczeciński gobelin jest XIX-wieczną kopią (oryginał, mocno zniszczony, przechowuje Uniwersytet w Greifswaldzie); inną małą reprodukcję znaleźć można na zamku książąt pomorskich w Darłowie. Nieliczne to pamiątki pionierskich czasów reformacji, jakie zachowały się u nas, bowiem większa część dawnych Prus Książęcych z ich stolicą Królewcem (niem. Königsberg) leży dziś poza granicami Polski.

Kopia Opony Croya, Muzeum Narodowe w Szczecinie - Peter Heymans, 1554 (źródło: Wikipedia)

Trwałym osiągnięciem Lutra okazała się być muzyka kościelna. Luter, w śpiewie i muzyce od młodych lat swoich rozmiłowany, chciał to przenieść na grunt kościelny i sztuka mu się udała. Założył w Wittenberdze chór amatorski; wspomagał go kompozytor Georg Rhaw, pamiętny z dysputy w Lipsku – uciekł on od księcia Jerzego Saskiego i działał później w Wittenberdze. Luter skomponował około 30 pieśni, w tym – tę najsłynniejszą, uchodzącą za hymn Reformacji: „Warownym grodem jest nasz Bóg”. Wspaniałą oprawę muzyczną nadał potem luterańskim nabożeństwom genialny Jan Sebastian Bach. Lutrowi bardzo zależało na pięknym nabożnym śpiewie. „Jak to się dzieje” - pytał - „że jest niejeden ładny świecki poemat, niejedno dźwięczne < carmen >, a w tym, co religijne, mamy rzeczy tak kiepskie i zimne? Szatan nie musi mieć wszystkich ładnych melodii dla siebie.”^****

Warownym grodem jest nasz Bóg, orężem nam i zbroją.
On nas wybawia z wszelkich trwóg, co nas tu niepokoją.
Stary, chytry wróg czyha, by nas zmógł,
moc i złości rój on na nas wiedzie w bój; na ziemi któż mu sprosta?  

 My złego nie zdołamy zmóc, wnet zginąć by nam trzeba.
Lecz walczy za nas chrobry wódz, sam Bóg Go zesłał z nieba.
Kto On? - pytasz się – Jezus On się zwie. Pan Bóg Sabaot,
On złego strzaska grot; innego nie masz Boga.

Choć diabłów pełen byłby świat, co połknąć by nas chcieli,
my nie boimy się ich zdrad, będziemy tryumf mieli.
Książę ziemi tej w całej złości swej nie poradzi nam,
bo już skazany sam i Słowo go powali.

Niech Bożych sług nie tyka wróg, wziąć sobie ich nie damy.
Duch Boży z nami, z nami Bóg z wszechmocy swej darami.
Choć pozbawią źli żony, dzieci, czci,
chytra grabież ta zysk lichy wrogom da; Królestwo naszym będzie!

^* J. H. Merle d'Aubigné, „Historya Reformacji XVI wieku”, Cieszyn 1888
^** Heiko A. Oberman, „Marcin Luter - człowiek między Bogiem a diabłem”, Wyd. Marabut, Gdańsk 1996
^*** Podręczna Encyklopedia Biblijna, red. ks. E. Dąbrowski, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1959
^**** Richard Friedenthal, „Marcin Luter i jego czasy”, PIW W-wa 1991

Kontynuacja - część LXIII. Rozłamy i konflikty

Cykl: „Oręż, którym walczymy” - spis odcinków