Międzyprzekładnia

Kilka słów wstępu do cyklu

Mój cykl o polskich tłumaczeniach Biblii ma za zadanie przybliżenie historii, cech i stylu poszczególnych przekładów. Nawet jeśli jest się przekonanym do tłumaczenia, z którego się korzysta, warto wiedzieć, jakie są inne dostępne.

By przełamać czysto informacyjny charakter cyklu, wymyśliłam Międzyprzekładnię. Będą to krótsze lub dłuższe notki, które pojawią się pomiędzy odcinkami tekstów  o przekładach. Międzyprzekładnia ma na celu zmianę niższego biegu – historycznego i informacyjnego, na wyższy – dotyczący kwestii spornych w biblistyce, takich jak: kolokwializacja języka Biblii (język podniosły czy codzienny?), między hebrajskim a polskim artyzmem (czy warto wiedzieć parę rzeczy o języku oryginalnym?), subkulturowe przekłady (większy krąg odbiorców czy zniewaga dla świętego tekstu?), style tłumaczenia (czy dosłowność bywa grzechem?) itd.

Zapraszam do dialogu! Bardzo mnie interesują literackie i językoznawcze aspekty Biblii, a Was? Badanie Pisma Świętego to obcowanie z tekstem, więc może czasem warto na chwilę oderwać się od dyskusji teologicznej, by skupić się na samej materii – języku.

Dziś o archaizacji

Archaizacja to (według słownika PWN) „nadawanie dziełu sztuki lub językowi form właściwych epoce minionej”. Na potrzeby tego tekstu chciałabym rozszerzyć to pojęcie, lecz o tym za chwilę.

Archaizowano już od początku – w Psałterzu Floriańskim oraz w prawie wszystkich tekstach religijnych z tego okresu, badacze zauważają stosowanie form dawniejszych. Także Żołtarz Dawidów Walentego Wróbla zawiera więcej form regresywnych (konserwatywnych), podczas gdy w innych tekstach w epoce (XVI wiek) stosowano raczej formy progresywne (innowacyjne) ¹. Tak więc widzimy, że „najbardziej charakterystyczną (…) cechę stylu biblijnego stanowiła świadoma archaizacja, polegająca na dystansowaniu używanej polszczyzny od żywego, potocznego języka” ².

Jeszcze jeden cytat, który mógłby posłużyć do rozpoczęcia dyskusji: „Biblia powinna przemawiać do nas językiem zrozumiałym, ale utrzymanym w nurcie tradycyjnego stylu biblijnego. Z tego, co jest już dziś niezrozumiałe (bo zdecydowanie archaiczne) należy zrezygnować. Zachować należy natomiast to (…), co, choć już nieużywane na co dzień, istnieje jeszcze w  naszej biernej kompetencji językowej, ukształtowanej (…) pod wpływem wielowiekowej (…) tradycji chrześcijaństwa w Polsce” ³.

Chciałabym krytycznie podejść do zdania profesora Walczaka, nie ograniczając kontekstu archaizacji jedynie do tłumaczeń Biblii, lecz rozszerzając go o praktyczne użycie języka religijnego: w kazaniach, w rozmowach o Biblii, w badaniu świętego tekstu oraz w modlitwach. W pełni zgadzam się, że z niezrozumiałych wyrażeń, słów czy form należy zrezygnować. Jednak mam pewne opory, by przyznać rację badaczowi w kwestii słów zrozumiałych, lecz już nieużywanych dzisiaj. Wydaje mi się, że zachowywanie przestarzałych słów zmniejsza komunikatywność języka i powoduje elitaryzowanie się religii. Skutkuje to gorszym zrozumieniem i słabszym zainteresowaniem wśród: dzieci, młodzieży, ludzi mniej oczytanych, sporadycznych uczestników nabożeństw, szukających społeczności bądź świeżo nawróconych. A więc wśród wszystkich potencjalnych przyszłych członków społeczności!

Kolejna kwestia – społeczność religijna używa takiego języka, z jakiej literatury (przekładów Biblii, komentarzy) korzysta. Czy posługując się historycznymi przekładami Pisma Świętego (np. Biblia Jakuba Wujka, Biblia Nieświeska lub Biblia Gdańska) i mówiąc dzięki temu starszym i być może podnioślejszym językiem, lepiej chwalimy Boga, niż wtedy, kiedy używamy potocznego, współczesnego języka polskiego?

Czas na krótką i trochę autoironiczną refleksję. Język się zmienia i formy, które dziś są niepoprawne, kiedyś będą w słownikach. Ciekawe jaka będzie moja reakcja, gdy za jakiś czas przeczytam słowa Mojżesza: „(…) gdy poszłem do faraona...”.

Zróbmy mały eksperyment myślowy. Przypuśćmy, że początki spisywania Biblii mają miejsce w naszych czasach. Jakiego języka by się w tym celu używało? Przyjmuję, że współczesnego. Zapewne nie byłby to uliczny slang (chociaż kto wie?), lecz wysoka, literacka odmiana języka. Kilka, kilkanaście wieków później, wyznawcy religii propagowaliby te właśnie wyrażenia i formy tylko ze względu na to, że są starsze. Z mojego eksperymentu wynika, że to tylko pusty szacunek do tradycji języka, a nie religii. A jakie jest Twoje zdanie?