Mędrsze nad mędrców

Skały urwiste są schronieniem dla góralków. (Psalm 104:18)

Gdyby zadać znienacka pytanie: co, według Biblii, jest mędrsze nad mędrców? – być może nie od razu przyszłaby nam do głowy odpowiedź, że paradoksalnie chodzi o stworzenia, które spotykamy na co dzień, a czasem wręcz uważamy je za szkodniki lub przynajmniej utrudnienie.

W 30 rozdziale Przypowieści znajdujemy słowa Agura, syna Jake – męża, który zebrał przysłowia zawarte w tej części księgi. Być może chodzi tu o samego Salomona (niektóre źródła wskazują, że imiona Agura, jego ojca oraz jego słuchaczy to subtelna gra słów nawiązująca do cech Mędrca), być może to zupełnie inna postać. O stworzeniach „mędrszych nad mędrców” wypowiada się w każdym razie następująco:

Teć są cztery rzeczy najmniejsze na ziemi, wszakże są mędrsze nad mędrców:
Mrówki, huf słaby, które sobie jednak w lecie gotują pokarm swój;
Króliki, twór słaby, którzy jednak budują w skale dom swój;
Szarańcze króla nie mają, a wszakże wszystkie hufami wychodzą;
Pająk rękoma robi, a bywa w pałacach królewskich.
(Przyp. 30:24-28 BG)

Ponieważ spotkaliśmy się już z rozbieżnościami w biblijnych opisach przyrody, ciekawie będzie spojrzeć, jak mają się sprawy w przypadku naszych czterech mądrych zwierząt:

       Porównanie nazw zwierząt z Przyp. Sal. 30:25-28 w wybranych przekładach polskich i angielskich.

Widać od razu, że mrówki i szarańcze nie sprawiają kłopotu – wszystkie wymienione tłumaczenia są zgodne. W ostatnim wersecie mamy jaszczurkę i pająka, zwierzęta zupełnie różne, lecz ich hebrajskie odpowiedniki są niemal identyczne i stąd zapewne różnice w manuskryptach oraz przekładzie.

Najciekawsze jest zwierzę z wersetu 26, bo w tym przypadku mamy wiele określeń hebrajskiego szafanim: króliki, borsuki, góralki i góraliki, a ks. Wujek dokłada jeszcze jeże. W Bibliach angielskich tłumacze użyli conies/coneys, badgers, rock badgers, marmots, hyraxes oraz shephanim. Jak z tego zamieszania wywnioskować, które zwierzę miał na myśli Agur?

Pomoce słownikowe (np. net.bible.org) kierują nas ku angielskiemu hyrax, którego polskim odpowiednikiem jest góralek. Występuje on jedynie w Afryce i na Bliskim Wschodzie, w związku z czym tłumaczom – szczególnie tym sprzed wieków – zapewne trudno było znaleźć właściwy odpowiednik i starali się zastąpić góralka czymś bardziej znanym im samym, jak również czytelnikowi z Zachodu.

Przyznam, że i my nie mieliśmy pojęcia o jego istnieniu i trafiliśmy na tę nazwę dopiero podczas poszukiwań po powrocie z Izraela, próbując opisać stworzenia uwiecznione na zdjęciach. Wygląda na to, że są one dość powszechne – napotkaliśmy je w kilku miejscach rozrzuconych po całym kraju:

Mapka naszych spotkań z góralkami. 1 – rezerwat Yotvata Hai Bar; 2 – Jezioro Galilejskie; 3 – Banias; 4 – Ein Gedi. Źródło: Google Maps; fot. Tomek Śmiałkowski.

Pierwsze spotkanie miało miejsce w rezerwacie Yotvata Hai Bar, nieco na północ od Zatoki Akaba, gdzie otacza się ochroną zagrożone gatunki zwierząt (również te znane z kart Biblii), a następnie podejmuje próby odtworzenia ich populacji na otwartych terenach.

Góralki w rezerwacie Yotvata Hai Bar. fot. Kasia Śmiałkowska.

Drugi raz zobaczyliśmy je na skalistej grobli nad Jeziorem Galilejskim, w dość nietypowym otoczeniu drutu kolczastego. Część uczestników wycieczki sądziła, że owe tajemnicze stworzenia to świstaki – okazuje się, że taka interpretacja szafanim znajduje się również w jednym z Psalmów (104:18 BW), gdzie czytamy, że skały są schronieniem świstaków.

Góralek nad Jeziorem Galilejskim. fot. Tomek Śmiałkowski.

Na północy, w leżącym u podnóża góry Hermon Banias, góralki pokazały nam, iż rzeczywiście znakomicie radzą sobie na skałach, zgodnie ze słowami Agura oraz Psalmisty.

Góralek na skałach w Banias. fot. Tomek Śmiałkowski.

Na koniec spotkaliśmy je jeszcze niedaleko Masady i jaskiń Qumran, w skalistym Ein Gedi, gdzie Dawid ukrywał się przed ścigającym go Saulem (1 Sam. 24:3). Tu były chyba najbardziej oswojone z ludźmi i siedziały sobie na ziemi albo na drzewach całkiem niedaleko ścieżki dla zwiedzających.

Góralki w Ein Gedi. fot. Tomek Śmiałkowski.

Wracając zaś do samego słowa – istnieje teoria, że właśnie od naszego bohatera wywodzi się nazwa Hiszpanii. Powiada ona, że gdy starożytni feniccy żeglarze dotarli na Półwysep Iberyjski i zobaczyli tam króliki (w Izraelu i okolicach w ogóle nie występujące), to wzięli je właśnie za góralki – szafanim – i od tego nazwali nowy ląd I-szafan-im, tzn. ziemia góralków.

W Starym Testamencie spotykamy również postać (lub kilka postaci) o imieniu Szafan. Jeśli spojrzeć na wersety zawierające wyraz szafan (H8227), to do góralków odnoszą się jedynie cztery – są to mianowicie dwa fragmenty wymieniające zwierzęta nieczyste (3 Mojż. 11:15 i 5 Mojż. 14:7) oraz zacytowany powyżej Psalm i Przypowieści. W pozostałych trzydziestu  miejscach Szafan to imię męskie.

Prowadzi nas ono do Ksiąg Królewskich (2 Król. 23 rozdział) w czasy Jozjasza, króla, który czynił, co było dobrego przed oczyma Pańskiemi, chodząc wszystkimi drogami Dawida. Przeznaczył on między innymi pieniądze na prace przy naprawie świątyni, a rozporządzenie to przekazał kapłanowi Chilkiaszowi właśnie za pośrednictwem Szafana pisarza. W tym samym czasie Chilkiasz znalazł w świątyni księgę Zakonu i dał ją Szafanowi, który najpierw sam się z nią zapoznał, a następnie zaniósł królowi i tam ponownie odczytał treść zwoju. Poruszony nią Jozjasz rozdarł szaty, gdyż zrozumiał, że nadchodzi kara, bo jego ojcowie nie postępowali według przykazań zakonu; wysłał więc zaraz Szafana oraz kilku innych mężów do prorokini Chuldy, by zapytali o wyroki Boże względem jego samego oraz całej Judy.

I tak oto góralek – mądre, choć niepozorne zwierzę – zaprowadził nas do mądrego władcy, którego dzieje kronikarz spisujący Księgi Królewskie podsumował pięknym świadectwem:

Nie było przed nim takiego króla jak on, który by wrócił do Pana z całego swego serca i z całej swojej duszy, i ze wszystkich sił swoich ściśle według zakonu Mojżeszowego; po nim też już nie wystąpił taki jak on – 2 Król. 23:25.